Bara darbe namoonni dhukkuba dengue qabamuu isaanii gabaafame sadarkaa olaanaa irra ga’uu isaatiin — biyyoonni tokko tokkos ganna kana deebi’anii saffisa sodaachisaa ni argu jedhamee eegama – saayintistoonni hoomaa awwaannisaa baakteeriyaadhaan qabame fayyadamuun tamsa’ina dhukkubichaa saffisiisaa jiru.
Jumaana Faaruukiitiin

Awwaannisni kun uumama addunyaa kanarraa lubbuu namaa galaafatu ta’uun kan beekamu yoo ta’u, dhukkuboota bineensota biroo caalaa nama ajjeesan babal’isa. Akka aadaa keenyaatti, carraaqqiin namoota dhukkuboota sana irraa eeguuf godhamu to’annoo veektarii irratti kan xiyyeeffate yoo ta’u, qoricha aramaa fi kiyyootti fayyadamuun baay’ina hoomaa awwaannisaa ukkaamsuudha.

Garuu kaaba Rio de Janeiro keessatti, mooraa dhaabbilee fayyaa hawaasaa addunyaa irratti adda duree ta’an keessaa tokko kan ta’e Fiocruz jedhamu keessatti, gamoo faallaa kanaa hojjechuuf of kenne jira. Warshaa baayoo Fiyookruuzii fi Sagantaa Awwaannisa Addunyaa (WMP)n geggeeffamu keessaa hoomaa awwaannisaa dabalataa hojjechaa jiru.

Innis ilbiisota ibidda ibiddaan loluu wajjin wal gitudha. Warshaan baayoo kun torbanitti hoomaa awwaannisaa Aedes aegypti miliyoona kudhaniin lakkaa’amu kan oomishuuf yoo ta’u, tokkoon tokkoon isaanii baakteeriyaa uumamaan argamu kan dengue qaama hoomaa awwaannisaa keessaa akka hin baay’anne kan dhorkuu fi dandeettii ilbiisonni kun dhukkuba kana namatti akka hin babal’anne kan hir’isu Wolbachia akka baatuuf kan horatanidha.

Awwaannisni kun gara bosonaatti yeroo gadhiifamu baakteeriyaa kana dhaloota hoomaa awwaannisaa itti aanutti dabarsuudhaan suuta suutaan daddarbiinsa ummata hunda keessatti hir’isa.

“Wolbachia akkaataa walhormaata hoomaa awwaannisaa itti too’atu irratti baay’ee qaroodha,” jedhan Luciano Moreira, hogganaan pirojektii mala Wolbachia WMP’s Biraazil keessatti.

“Hoomaa awwaannisni dhiiraa Wolbachia qabu dirree keessatti dubartii baakteeriyaa hin qabne waliin yoo wal hormaatan, dubartiin sun sterile ta’a. Akkasumas dubartiin Wolbachia qabdu dhiira kamiyyuu waliin yoo wal qunnamtii saalaa raawwatte, yeroo hunda baakteeriyaa waliin hoomaa awwaannisaa ni oomishti. Kanaafuu, hoomaa awwaannisaa Wolbachia qabate dhuma irratti kanneen hin qabne ni caala.”

Jijjiirama qilleensaa fi magaalamuu guddachaa dhufeen kan oofan dhukkuboonni hoomaa awwaannisaa irraa daddarban naannoo haaraatti babal’achaa naannolee yeroo dheeraaf rafaa turan keessatti deebi’anii mul’achaa jiru. Furmaatni yeroo baay’ee itti fayyadamnu kan akka qoricha ilbiisotaa itti fufiinsa kan hin qabne yoo ta’u, naannoo irratti dhiibbaa hamaa waan geessisaniif, baay’inni hoomaa awwaannisaa dandeettii ittisa kana waan ijaaruuf bu’a qabeessummaa isaanii dhabaa jiru.

Biyyoonni hedduun hedduun bara 2024tti dhukkubni dengue sadarkaa galmeessisuun erga mudatee booda, adeemsi amma jiru akka waliigalaatti addunyaa irratti hir’ina agarsiisaa jira. Garuu dhukkubni kun ammallee saffisa sodaachisaa ta’een kan argamu yoo ta’u, biyyoonni tokko tokko ganna kanas lakkoofsi dengue rikoordii cabsu ammas ni argu jedhamee eegamuun, saayintistoonni, gareewwan fayyaa fi mootummoonni weerara kana ittisuuf mala kalaqaa barbaadaa jiru.

Malli Wolbachia kan dhalate yeroo gareen Moreira of keessaa qabu saayintistii beekamaa Dr. Scott O’Neill waliin pirojektii adda ta’e hojjechaa ture yoo ta’u, boodarra WMP kan hundeesse fi yeroo ammaa kana hoji gaggeessaa olaanaa ta’ee tajaajilaa jira. Yeroo sanatti Wolbachia fayyadamuun umrii hoomaa awwaannisaa kanaa gabaabsuuf kan turan yoo ta’u, baakteeriyaan kun vaayirasii dengue kanas ugguruu akka danda’u argataniiru.

Moreira mala kana gara ministeera fayyaa Biraazil bara 2011tti fide.Yeroo sanatti sagantichi biyyoota akka Awustiraaliyaa, Veetnaam fi Indooneeshiyaa keessatti milkaa’ina tokko tokko agarsiisee ture, itti fufee mala Wolbachia akka gidduu seensaa filannoo isaatti fudhachuun waggoota kurnan jalqabaa itti fayyadama isaanii keessatti sadarkaan taateewwan dengue %77 hir’achuu agarsiiseera.

Pirojektiin kun dengue qofa osoo hin taane Zikaa fi chikungunya irrattis bu’a qabeessa kan ta’e pirojektichi mootummootaaf furmaata gatii madaalawaa, yeroo dheeraa fi naannoodhaaf mijatu baay’ina hoomaa awwaannisaa to’achuuf dhiyeessa jedhan Moreira.

“Faayidaan ijoo mala kanaa itti fufiinsa isaati,” jedhan. “Erga hundeeffamee booda, baay’inni hoomaa awwaannisaa Wolbachia of eega, kunis barbaachisummaa giddu-galeessa itti fufiinsa qabu hir’isa. Malleen biroo, akka qoricha ilbiisota, irra deddeebiin fayyadamuu kan barbaadan yoo ta’u, yeroon darbaa deemuun dandeettii ittisuu fiduu danda’u.”

Sadarkaan dhukkuba dengue rikoordii cabse

Akka Dhaabbanni Fayyaa Addunyaa (WHO) ibsutti waggaatti dhukkuba dengue hanga miliyoona 400 kan ta’u yoo ta’u, irra caalaan isaanii kan hin gabaafamne ta’uu ibsameera. Dhukkubni vaayirasii kun mallattoolee ho’a qaamaa, dhukkubbii lafee fi maashaalee, akkasumas garaa kaasaa kan dabalatu qaba. Haala garmalee yoo ta’e du’aaf nama saaxiluu danda’a.

Bara 2024tti Ameerikaa qofatti namoonni dhukkuba dengue qaban miliyoona 13 ol kan gabaafaman yoo ta’u, kunis galmee yeroo kamiyyuu kan waggaa duraa dachaa sadii ta’a. Namoota dhibee kanaan qabaman keessaa gara walakkaan isaanii Biraazil kan bara 1981 irraa eegalee bakka dhukkubni kun itti baay’atu ta’ee mul’atteetti, yeroo dhukkubni kun waggoota 20f erga hin turre booda deebi’e.

Ganna, yeroon daddarbiinsa dengue baay’inaan itti mul’atu yeroo dhihaatu, tilmaamni bara 2025 akka jedhutti kutaaleen biyyattii tokko tokko lakkoofsa bara darbee caaluuf karaa irra jiru.

“Dhiibbaa jijjiirama qilleensaa fi magaalamuu waliin, dhukkuboonni arboovaayirasii kan akka dengue waggoota dhufan keessatti ni dabalu jedhamee eegama,” jedhan Dr Raman Velayudhan, Hogganaan Kutaa Fayyaa Hawaasaa Beeyladaa, To’annoo Veektarii fi Naannoo WHO’s Global Neglected Tropical Diseases Program, kan giddu-galeessa Wolbachia irratti hundaa’e deeggaru, kan WMPn hojiirra oolche dabalatee.

“Ba’aa dhimmootaa fi dhimmoota ciccimoo hir’isuuf meeshaalee kalaqaa fi itti fufiinsa qaban fayyadamuun mala walitti hidhame, gatii madaalawaa ta’e nu barbaachisa,” jechuun dabalaniiru.

Biraazil keessatti ministeera fayyaa biyyattii irraa maallaqa kan argate yoo ta’u, mala WMP’s Wolbachia jalqaba bara 2014 Rio de Janeiro keessatti hojiirra oole, achiis bara 2017tti naannoo Niterói keessatti hojiirra oole.Niterói keessatti dhukkubni dengue bara 2013tti 12,000 ture walumaa galatti bara 2020 fi 2023 gidduutti gara 330 gaditti gadi bu’eera.

Bulchiinsa magaalota sana lamaan keessatti awwaannisni gadhiifamuun waggoota muraasa dura dhaabbate, garuu ragaan WMP akka agarsiisutti Wolbachia ammallee akka jiru, fi ammallee babal’ina dhukkuba dengue ugguraa jira, baay’ina hoomaa awwaannisaa %90 ol keessatti.

Amma, sagantaa WMP Biraazil keessatti iddoowwan 11tti kan hojjetamaa jiru yoo ta’u, hojiin warshaa baayoofaaktirii guddaa addunyaa Wolbachia kan Curitiba keessatti argamu reefu xumurameera. Ji’a kana keessa hojii eegaluu isaatiin warshaan haaraan kun torbanitti hanqaaquu hoomaa awwaannisaa gara miiliyoona 100 ni oomisha jedhamee eegama.