Feesbuukiin tajaajila miidiyaa hawaasaa fi marsariitii hawaasaa kan dhaabbata teeknooloojii Ameerikaa Meetaa jedhamuuti. Bara 2004tti Maark Zuukarbarg barattoota Kolleejjii Haarvaard afur biroo fi namoota kutaa tokko keessa jiraatan, Eduardo Saverin, Andrew McCollum, Dustin Moskovitz, fi Chris Hughes waliin kan uumame yoo ta’u, maqaan isaa daayirektaroota kitaaba fuula yeroo baayyee barattoota yunivarsiitii Ameerikaatif kennaman irraa kan argamedha. Miseensummaan jalqaba irratti barattoota Harvard qofa irratti kan daangeffame yoo ta’u, suuta suutaan gara yunivarsiitiiwwan Ameerikaa Kaabaa birootti babal’achaa dhufe.
Bara 2006 irraa eegalee Feesbuukiin saboota muraasa, umuriin isaanii waggaa 14 ta’e irraa kan hafe, namni hundi waggaa 13 irraa eegalee akka galmaa’u hayyama. Muddee bara 2023tti Feesbuukiin addunyaa guutuutti fayyadamtoota sochii qaban ji’atti biiliyoona 3.07tti siqan himate. Hanga Adoolessa bara 2024tti Feesbuukiin addunyaa irratti marsariitii daawwatamuun sadarkaa sadaffaa irratti kan argamu yoo ta’u, tiraafikoonni isaa %23 Ameerikaa irraa kan dhufanidha. Bara 2010moota keessa appii mobaayilaa baay’inaan buufame ture.
Feesbuukii meeshaalee qunnamtii interneetii qaban kanneen akka kompiitara dhuunfaa, taableetotaa fi bilbila ismaartii irraa argachuun ni danda’ama. Fayyadamtoonni erga galmaa’anii booda piroofaayilii odeeffannoo dhuunfaa waa’ee ofii isaanii mul’isu uumuu danda’u. Barreeffama, suuraa fi maltimidiyaa fayyadamtoota biroo hiriyyaa isaanii ta’uuf walii galan kamiyyuu ykn, haala icciitii adda addaatiin, ifatti maxxansuu danda’u. Fayyadamtoonni kallattiin Messenger waliin wal qunnamsiisuu, ergaa gulaaluu (erga erga erganii booda daqiiqaa 15 keessatti), garee fedhii waliinii qabanitti makamuu, akkasumas sochii hiriyyoota isaanii Feesbuukii fi fuula isaan hordofan irratti beeksisa argachuu ni danda’u.
Feesbuukiin yeroo baayyee dhimmoota akka iccitii fayyadamtootaa (akkuma daataa Facebook–Cambridge Analytica), siyaasaan too’achuu (akkuma filannoo U.S. bara 2016) fi hordoffii jumlaa irratti qeeqamaa tureera. Dhaabbatichi dhiibbaa xiinsammuu kan akka araadaa fi ofitti amanamummaa gadi aanaa, akkasumas qabiyyee akka oduu sobaa, yaada shiraa, sarbama mirga waraabbii fi haasaa jibbiinsaa irrattis qeeqa guddaa keessa galeera. Namoonni yaada kennan Feesbuukiin qabiyyee akkanaa akka babal’atu fedhii isaatiin haala mijeessa, akkasumas beeksistoota hawwachuuf baay’ina fayyadamtoota isaa garmalee guddiseera jechuun himataniiru.
Mark Zuckerberg uumaa Feesbuukii
Seenaan Feesbuukii guddina isaa marsariitii marsariitii kolleejjii irraa kaasee hanga tajaajila marsariitii hawaasummaa addunyaatti hordofa.
Jalqaba bara 2000moota keessa yeroo Phillips Exeter baratu Zuckerberg Kris Tillery waliin wal bare. Tillery, yeroo tokko Zuckerberg waliin pirojektii kan tumsite yoo ta’u, pirojektii marsariitii hawaasaa mana barumsaa irratti hundaa’e Photo Address Book jedhamu ni uuma. Kitaabni Teessoo Suuraa kitaaba fuula dijitaalaa ture, karaa kuusaa deetaa walitti hidhame kan odeeffannoo barattootaa galmee ofiisaa Mana Maree Barattoota Exeter irraa argame irraa ijaarame. Kuusaan deetaa kun walitti hidhamiinsa kan akka maqaa, lakkoofsa bilbila lafaa dormii addaa, fi dhukaasa mataa barattootaa of keessaa qaba ture.
Maark Zuukarbarg bara 2003 Yunivarsiitii Haarvaard barachaa osoo jiruu marsariitii “Facemash” jedhamu ijaare. Marsariitichi Hot or Not waliin kan wal madaalu yoo ta’u suuraawwan face books onlaayinii irraa fayyadamaa ture, fayyadamtoonni nama ‘ho’aa’ ta’e akka filataniif gaafate”. Zuckerberg gabaafamee ari’amuun isa mudate, garuu himannaan kun addaan cite.
“face book” jechuun galmee barattootaa suuraa fi odeeffannoo dhuunfaa of keessaa qabuudha. Guraandhala bara 2004 Zuckerberg marsariitii haaraa “TheFacebook” jedhamuun beekamu koodii godhee, “Teeknooloojiin Weebsaayitii giddugaleessa ta’e uumuuf barbaachisu salphaatti akka argamu ifaadha … faayidaan isaa baay’eedha.” Zuckerberg barattuu Harvard Eduardo Saverin waliin wal arganii, tokkoon tokkoon isaanii doolaara 1,000 invast gochuuf waliigalaniiru.Fulbaana 4, 2004 Zuckerberg “TheFacebook” jalqabe.
Miseensummaan jalqaba irratti barattoota Kolleejjii Harvard qofaaf daangeffama ture. Dustin Moskovitz, Andrew McCollum fi Chris Hughes guddina marsariitichaa bulchuuf gargaaran Zuckerberg waliin ta’uun isaanii ni yaadatama. Yuunivarsiitii US fi Kanaadaa irra caalaan isaanii wal duraa duubaan argamuu danda’e. Bara 2004tti hundeessaa Napster waliin kan ta’e Sean Parker pirezidaantii dhaabbatichaa ta’uun dhaabbatichi gara Palo Alto, California tti ce’e. Hundeessaan PayPal Peter Thiel Facebook invastimantii jalqabaa kenne.[ Bara 2005tti dhaabbatichi maqaa domeenii Facebook.com jedhu erga bitee booda “the” maqaa isaa irraa gadi dhiise.
Bara 2006tti Feesbuukiin nama yoo xiqqaate umuriin isaa waggaa 13 ta’e hundaaf teessoo imeelii sirrii ta’een baname. Feesbuukiin wantoota ijoo kan akka News Feed kan hirmaannaa fayyadamtootaaf giddugaleessa ta’e jalqabe. Dhuma bara 2007tti Feesbuukiin fuula kuma 100 kan dhaabbileen of beeksisan qaba ture. Feesbuukiin tiraafikaa addunyaatiin MySpace caalee waltajjii miidiyaa hawaasaa addunyaa irratti beekamaa ta’ee ture. Maayikroosooft qooda Feesbuukii %1.6 doolaara miiliyoona 240n (doolaara bara 2024tti doolaara miiliyoona 364) bitachuu isaa beeksiseera, kunis Feesbuukiin gatii ibsame naannoo doolaara biiliyoona 15 (doolaara biiliyoona 22.7 bara 2024. Feesbuukiin daataa fayyadamtootaa irratti hundaa’uun beeksisa xiyyeeffannoo qabuun galii maddisiisuu irratti xiyyeeffate, moodeela guddina faayinaansii saffisaa isaa oofe.Bara 2012tti Feesbuukiin tokkoon ummataaf ifa ta’e of the largest IPOs in tech history Adquisitions bara 2012tti Instagram bite, itti aansee WhatsApp fi Oculus VR bara 2014tti dhiibbaa isaa gara ergaa fi virtual reality tti babal’isee jira.
Skandaalli daataa Facebook–Cambridge Analytica bara 2018 daataa fayyadamtootaa dogoggoraan fayyadamuun filannoo irratti dhiibbaa uumuun iyya addunyaa kaasuun adabbii seeraa fi dhaddacha irratti kan geessu ta’uu ibseera. Gaheen Feesbuukiin taateewwan addunyaa keessatti qabu, sochiiwwan akka Birraa Arabaa qindeessuuf itti fayyadamuu fi taateewwan akka duguuggaa sanyii Rohingiyaa Miyanmaar keessatti raawwatame irratti dhiibbaa inni qabu dabalatee, uumamuu isaa dachaa akka meeshaa humneessuu fi miidhaa lamaanitti ibseera. Bara 2021tti Feesbuukiin maqaa isaa Meta jedhee moggaase, kunis jijjiirama gara ijaarsa “metaverse” fi teeknooloojiiwwan dhugaa dhugaa (virtual reality) fi augmented reality irratti xiyyeeffachuu isaa calaqqisiisa.