Dhaabbanni Fayyaa Addunyaa (WHO), Giddu-galli To’annoo fi Ittisa Dhukkuboota Afrikaa (Africa CDC), Inistiitiyuutii Roobart Kooch (RKI) fi mootummoonni Kanaadaa fi Yunaayitid Kingidam har’a Tumsa Nageenya Fayyaa Hordoffii Dhukkuboota Afrikaa Cimsuuf (HSPA) milkaa’aa ta’e biyyoota ardii kanaa torbaatti babal’isuu isaanii har’a beeksisaniiru.
Afrikaan kutaalee addunyaa kamiyyuu caalaa weerarri dhukkubaa baay’eedha. Waggoota kurnan darban keessatti hordoffii dhukkuboota cimsuu irratti guddinni guddaan kan argame yoo ta’u, biyyi kamiyyuu balaa fayyaa walxaxaa har’aa kophaa ishee furuu hin dandeessu.
Walta’iinsi Nageenya Fayyaa kun guutuu ardii Afrikaa keessatti hordoffii dhukkubaa fi odeeffannoo weeraraa cimsa, biyyoonni balaa fayyaa hawaasaa – uumamaan, akka tasaa ykn itti yaadanii ta’e haala gaariin adda baasuu fi deebii akka kennan dandeessisa. Bara 2023 biyyoota jaha Gaambiyaa, Maalii, Morookoo, Naamibiyaa, Afrikaa Kibbaa fi Tuuniziyaa keessatti kan eegale walta’iinsi kun marsaa lammaffaa bara 2025 hanga 2028tti kan turu ta’uun gara Ruwaandaatti kan babal’atu ta’a.
Wiirtuu jalqabbii kanaa mala hordoffii walta’iinsaa kan dameewwan fayyaa fi nageenyaa walitti hidhuun balaa baayoloojii hir’isuu fi sirna hordoffii akka biyyaattis ta’e idil-addunyaatti cimsudha. HSPAn kaayyoo nageenya fayyaa Tumsa Addunyaa Babal’ina Meeshaa Waraanaa fi Meeshaalee Badiisaa Jumlaa fi Inishiyeetiivii Mallattoo Balaa Baayoloojii Afrikaa Salphisuuf (SIMBA) waliin kan walsimudha.
“HSPAn nageenya fayyaa Afrikaa keessatti tumsa cimaa ijaaruu keessatti tarkaanfii barbaachisaa ta’e bakka bu’a. Qophattoota addunyaa, naannoo fi biyyaalessaa walitti fiduudhaan, jalqabni kun biyyoota waljijjiirraa fi tarkaanfii qabatamaatiin Hordoffii Tumsaa cimsuu keessatti ni deeggara. WHOn Biyyoota Miseensota ta’uun tattaaffiin waloo kun qindoomina gaarii, deebii kennuu, fi hundee aantummaa biyyaalessaa irratti hundaa’e akka ta’u gochuuf kutannoo qaba,” jedhan Dr Chikwe Ikweazu, Itti aanaan Daarektarri Naannoo WHO Afrikaa; Itti Aanaa Daarektarri Olaanaa Sagantaa Balaa Tasaa Fayyaa WHO.
Walta’iinsi kun biyyoonni dandeettii bulchiinsa balaa baayoo, hordoffii taatee fi agarsiiftuu irratti hundaa’e, hordoffii jiinoomii fi odeeffannoo weeraraa irratti akka cimsan deeggaraa jira. Kunis kan argamu leenjii, qophii qajeelfamaa, waliin uumuun roodmappii raawwii, fi gargaarsa ogummaa harkaan hojjetamuun hojiirra oolmaan dursa biyyaa wajjin kan walsimu, sirnoota biyyoolessaa bal’aa keessatti kan uumamee fi itti fufiinsa yeroo dheeraaf akka ijaaramu taasisuudha.
“Bu’uura pirojektii kanaa keessatti, Afrikaan CDC Biyyoota Miseensota ta’an waliin fedhii siyaasaa nageenya baayoo fi hordoffii sochoosuu, bu’uuraalee naannoo hordoffii baayoo ergamtoota baayoloojii fi summii bu’aa olaanaa qaban diriirsuu, fi hordoffii taatee irratti hundaa’e qindeessuun ni hojjeta.Tumsa michoota biroo waliin taasifamuu fi qindoominni Biyyoota Miseensota ta’an waliin taasifamu keessumaa haala amma qabeenyi daangeffame dandeettii ardii kanaa cimsuuf murteessaadha balaa baayoloojii dafanii adda baasuu, deebii kennuu fi bulchuuf,” jedhan Dr Raaji Tajudeen, Itti aanaa Daarektarri Olaanaa Itti aanaa fi Hogganaa Kutaa Dhaabbilee fi Qorannoo Fayyaa Hawaasaa, Afrikaa CDC.
Inishiyeetiiviin HSPA jalqabarraa kaasee Sagantaa Sodaa Meeshaa Waraanaa Hir’isuu Mootummaa Kanaadaatiin kan deeggaramee yoo ta’u, marsaa lammaffaa keessatti maallaqa dabalataa Mootummaa Yunaayitid Kingidam irraa argameera.
Bu’aa ba’ii marsaa tokkoffaa irratti hundaa’uun biyyoonni hirmaatan deeggarsa WHO fi michoota isaaniitiin Afrikaa fayyaa, nageenya qabduu fi dandamachuu dandeessu ijaaruuf hojiirra oolmaa saffisiisu.
Yaadannoo gulaalaa
Caamsaa 29 bara 2025, ibsa oduu kana irratti sirreeffamni godhame, mata duree fi barreeffama ijoo keessatti, beeksisa waloo babal’ina HSPA mootummoota Kanaadaa fi Yunaayitid Kingidam waliin taasifame calaqqisiisuuf, akkasumas HSPA’n Walta’iinsa Addunyaa Babal’ina Meeshaa Waraanaa fi Meeshaalee Badiisaa Jumlaa fi Inishiyeetiivii Mallattoo Balaa Baayoloojii Salphisuuf Keessatti Afrikaa (SIMBA) jedhamuun beekama.